Kalem Güzeli - Türk Hat Sanatı

Kalem Güzeli - www.kalemguzeli.org - Türk Hat Sanatı - Hat Sanatı Tarihi

Hat Sanatı Tarihi

Arap Yazısının Doğuşu

Arap yazısının ortaya çıkışı hakkında İslâmî kaynaklarda çok farklı ve çeşitli rivayetler mevcuttur.¹ Bu bilgiler ihtilaflı olduğu gibi kesin de değildir. Merhum Nihad M. çetin (ö. 1991) bu bilgi ve rivayetleri üç ana grupta toplamıştır.² Birinci görüş: Yazının kaynağı tevkîfî, yani ilâhîdir. Buna göre, bütün yazıların mucidi, ilk insan ve peygamber olan Hz. Âdem῾dir. Hz. Âdem, yazıları balçıklar üzerine yazmış, Nuh tufanından sonra da her kavim kendi yazısını bulup öğrenmiştir. İlk Arap yazısını öğrenen Hz. İsmail olmuştur. İkinci görüş: Arap yazısının ‴güney Arabistan yazısı‴ yahut ‴himyerî‴ yazıdan türediği şeklindedir. Yazı Güney Arabistan῾dan, ticarî münasebetler sebebiyle, önce Şam bölgesine, daha sonra da Hicaz bölgesine intikal etmiştir. Üçüncü görüş ise: Arap yazısının ‴nabat‴ yazısının değişiminden elde edildiği şeklindedir.

Bugün artık ilmî araştırmalar sonucu kabul edilen görüş, Arap yazısının nabat yazısından türediği, hatta onun gelişmiş bir devamı olduğu şeklindedir.³ Nabatî yazısından Arap yazısına geçiş, IV. ve V. miladî asırda olmuş, yazının Hicaz bölgesine geçişi, Havran, Petra ve el-Ulâ üzerinden gerçekleşmiştir.⁴ Arap yazısı, ârâmi halkasıyla Fenike yazısına bağlanmaktadır. Arâmi yazısından nabat yazısı geliştirilmiş ve bundan da Arap yazısı doğmuştur.⁵

Nabat yazısından Arap yazısına geçişteki merhaleleri görme imkânı verecek kitabelerin en eskisi Ümmü῾l-Cimâl (m. 250) ve en-Nemâre (m. 328) kitabeleridir. Bu kitabeler Araplara ait olduğu halde Nabat kültürünün etkisi ile nabat yazısıyla yazılmıştır.⁶ Bahsedilen kitabeler dikkatlice incelendiğinde, ilk devir Arap yazısının, nabat yazısı harf şekillerine yakınlığı görülebilir.

Arapça, Süryâni dili ve Yunanca olarak yazılan Zebed Kitabesi (m. 512), artık nabat yazısının Araplarca benimsendiğini, Arapça῾nın da yazı dili olarak kendini göstermeye başladığının işaretidir.

İslâm῾ın doğuşu sırasındaki Arap yazısı ile, Şam῾ın güneydoğusunda bulunan miladî 528 tarihli Üveys kitabesi ve Şam῾ın güneyinde bulunan, miladî 568 tarihli Harran kitabelerindeki yazılar arasındaki benzerlik çok ileri bir seviyededir.⁷

İslâm Yazısının Sanat Olarak çeşitlenmesi

İslâm῾ın ilk yıllarında yazının, kullanım sahaları ve kullanılan malzemenin tesiri ile iki ayrı tarzı doğmaya başladı. Bunlar mushaf, kitabe ve önemli vesikanın yazıldığı sert ve köşeli yazı ile günlük işlerde kullanılan yumuşak ve kavisli hatların hâkim olduğu yuvarlak karakterli yazı tarzıdır.⁸

Yazının asıl gelişme yolunu bulduğu yuvarlak karakterli yazının kalın kalemle yazılmış şekline kalemü῾l-celîl adı verilmiştir. Esasen, o devirde her iki karakterdeki yazının kalın kalemle yazılan cinsine, bu ad verilmekte idi.⁹ Osmanlı mektebinde celil ismi celîye dönüşmüş ise de¹⁰ başlangıçtaki celil yazı ile Osmanlı celîsi arasında -ikisinin de kalın yazılmaları dışında- bir ilişki yoktur.

Yazı Mekke῾de mekkî, Medîne῾de medenî adını aldı. Hz. Ömer ve Hz. Ali hilafetleri döneminde yazı Basra ve Kûfe῾de, evvela geldiği şehirlere nispeten mekkî ve medenî olarak isimlendirildi; kısa süre sonra da yazı şehirlere nispetle basrî¹¹ ve kûfî isimlerini aldı. Başlangıcından beri, mushaf, kitabe ve önemli vesikanın tespitinde kullanılan sert ve köşeli yazı Küfe şehrinde geliştirilerek kûfî ismini aldı.¹² Böylece ilk defa yuvarlak karakterli yazı ve köşeli yazı isim ve vasıf olarak kesin olarak ayrıldılar. Daha sonraları kufi yazı gelişerek muhtelif bölgelerdeki aynı karakterdeki yazıların ana ismi olmuştur.¹³ Kûfî yazı daha sonraları çok farklı şekillerde tasnif edilmiştir. Yapılarına göre yapılan tasnifte kûfi yazı beş kısma ayrılmıştır; 1-Basit kûfî, 2- Yapraklı kûfî, 3- Zemini süslü kûfî, 4- Örgülü kûfî, 5- Geometrik kûfî.¹⁴ Yazıldıkları bölgelere göre de kûfî yazı üç kısma ayrılmıştır; çıktığı bölge ve çevresinde yazılanlar kûfî, çıktığı bölgenin doğusunda yazılan ve farklı özellikleri bulunanına meşrik kûfîsi, yine çıktığı bölgenin batısında yazılana ise mağrip kûfîsi adı verilmiştir.¹⁵

Dipnotlar

Bkz. el-Belâzurî, Fütuhu῾l-Buldan, çev: Mustafa Fayda, Ankara, Kültür Bakanlığı, 1987, s. 690-691; Îbnü῾n-Nedim, el-Fihrist, Beşrut, (ts), s. 4; el-Kalkaşandî (Ahmed b. Ali), Subhu῾l-A῾şa, 111, Beyrut, 1987, s. 10-11; Muhammed Hamidullah, Muhtasar Hadis Tarihî ve Sahife-i Hemmam ibn Münebbih, çev: Kemal Kuşçu, İstanbul, Bahar Yayınevi, (ts), s. 15; İsmail Hami Dânişmend, İzahlı İslâm Tarihi Kronolojisi, 1, İstanbul, Bâb-ı Ali Yayınevi, 1960, s. 191-205; Selahaddin el-MÜNECCİD, Dirâsâtfftârihi῾l-hatti῾l-Arabî, Beyrut, Darul-Kitâbil-Cedîd,1972, s.12-27; Rıfkı Melûl MERİç, ‴İslâm Yazısının Menşei ve İntişârı‴, (Der. Cüneyt EMİROĞLU, İslâm Yazısına Dair), İstanbul, Sebil Yayınevi1977, s. 101; Mahmûd
Es῾ad Efendi, İslâm Tarihi, İstanbul, Marifet Yayınlan, 1983, s. 158-159; Nihad M. çETİN, İslâm Hat San῾atının Doğuşu ve Gelişmesi (İslâm Kültür Mirasında Hat San῾atı), s. 14-15; Ali ALPARSLAN, ‴İslâm Yazı Sanatı‴, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, c. XIV, İstanbul, çağ Yayınları, 1993, s. 441-443; B. Moritz, Arabistan (Yazı) İA, 1, 498-499; İbrahim CUM῾A, Dirâsât fi tatavvuri῾l-kitabati῾l- kûfiyye, Dâru῾l-fikri῾l-arabiyye, ts., s. 17.

çetin, a. g. e, 14.

çetin, DİA, 111, 276; a. mlf., İKMHS, 14.

B. Moritz, Arabistan (Yazı), İA, 1, 499; çetin, DİA, 111, 276; a. mlf, İKMHS, 15.

Müneccid, a. g. e., s. 19 ; çetin, İKMHS, 15.

çetin, DİA, 111, 276 ; el-Müneccid, a. g. e., 19, 20.

çetin, DİA, 111, 276 ; a. mlf, İKMHS, 14; Ali Aktan, ‴Arap Yazısının Doğuşu, Gelişmesi ve islâm Yazısı Haline Gelmesi, islâmî Araştırmalar‴, sy. 6 (1988), s. 62; Alparslan, islâm Tarihi, XIV, 445.

çetin, İKMHS, 17.

çetin, İKMHS, 31.

Ali ALPARSLAN, ‴Mimarî Yapıların Yazı Sanatı Bakımından Önemi‴, Boğaziçi Üniversitesi (Beşerî Bilimler) Dergisi, sy. 4-5, 1976-1977, s. 3; çetin, İKMHS, 30.

Basrî hattan günümüze herhangi bir örnek gelmemiştir, bkz. Müneccid, 75

ibrahim Cum῾a, a. g. e, 19-20; Müneccid, a. g. e., 75; Mustafa el-HABİB, ‴Yazı ile Mimarînin Kaynaşması‴ Görüş, sy. 12 (Aralık 1977), s. 44; çetin. İKMHS, 20-21; Alparslan, islâm Tarihi, XIV, 458; Mübahat S. KÜTÜKOĞLU, Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), istanbul, Kubbealtı Neşriyatı, 1994, s. 54.

çetin, İKMHS, 21

İbrahim Cum῾a, a. g. e., 45-46.

Derman, İKMHS, 179-184

Kaynak: Hat Sanatı, Tarih Malzeme ve Örnekler, Dr. Süleyman Berk, İSMEK Yayını

Tamamı
Hat Sanatı Tarihi menüsüne ait diger içerikler...

1. Emevîler Döneminde Yazı (41-132 / 661-750)

2. Abbasîler Döneminde Yazı (132-656 / 750-1258)

3. Selçuklularda Celî Yazı

Site Hakkında

ARAMA

Hat Eserleri Galerisinden...

Müsennâ Levha - Esmâ῾ül-Hüsnâ῾dan - Eseri büyük olarak görmek için tıklayınız

Bu sitede yer alan eserlerin tüm hakları sahiplerine aittir. Sahiplerinden izinsiz kopyalanamaz,
çoğaltılamaz ve başka mecralarda yayınlanamaz. Tüm hakları

saklıdır.
Kalem Güzeli - www.kalemguzeli.org 2008 - 2024