Yarışmalar (müsabaka) neredeyse insanlık tarihi kadar eskilere dayanır. Herhangi bir konuda öne çıkmak, en iyi olmak, bir konunun en iyisini yakalamak amaçlarına yönelik yarışmaların, bazen ticari, siyasi ve kültürel amaçlara yönelik olduğu da görülmektedir. Genel çerçevede, insan duygularının benlik ve öne çıkma hislerini barındırdığından sosyal bilimciler tarafından bazen eleştirildiği görülmektedir.
Yarışmalar, insanın dünyaya gelme süreciyle birlikte ortaya çıkmaktadır. Ana rahmindeki yumurtanın döllenmesi, ancak birbirleriyle yarışan milyonlarca spermden birinin yarışmayı kazanıp yumurta zarına nüfuz etmesiyle gerçekleşmektedir. Tarihte insanlığın ilk yarışması, belki de Adem peygamberin iki oğlu Habil ve Kabil arasında geçen vâkıadır. Bugünkü anlamıyla ilk yarışmalar, İ. Ö. 2000 Yıllarına kadar uzanan ve mitolojik temelleri olan kadın güzellik yarışmalarıdır. Sonraları yine İ. Ö. 8. yüzyıllarda ilk Olimpiyat yarışmalarının da yapıldığı biliniyor.
Günümüzde yarışmalar oldukça yaygınlık kazanmış ve çeşitli dallarda ve oldukça farklı amaçlara yönelik olarak düzenlenmektedir. Öncelikle yarışmaları konularına göre tasnif edersek; spor, müzik, güzel sanatlar, edebiyat, bilim, teknoloji, el becerileri v.b. ilk karşılaştığımız konulardır. Yarışmaları amaçlarına göre de tasnif etmek mümkündür. Kültürel, sanatsal, ticari, siyasi amaçlara yönelik yarışmalardan bahsedebiliriz.
Yarışma sözcüğünün ilk çağrışımı belki güzellik yarışmalarıdır ancak farklı konular artık daha sık karşımıza çıkmaktadır. En iyi ve en güzeli seçmek, yalnızca sosyal ve kültürel amaçlara yönelik olmamaktadır. Bazen fonksiyonel ve ticari amaçlar da ön plana çıkmaktadır. En güzelin, en iyi sporcunun, en iyi müziğin, en iyi mimari projenin seçimi, ticari amaçlar doğrultusunda değerlendirilebilir. En iyi Afiş veya amblem tasarımı, en iyi senaryo, en iyi otomobil dizaynı, yarışma düzenleyici tarafından ticari amaçla kullanılabilir. Bazen de teknolojiye katkı yapmak amacıyla bilimsel konularda yarışmalar düzenlenmektedir. Dahası bir ülkedeki genel seçimler bir bakıma yarışma sayılmaktadır. Ülkeyi en iyi yöneten partinin halk tarafından en çok oy alarak seçilmesi de fonksiyonel bir yarışma kategorisinde değerlendirilmelidir. Bazen de bir milletin milli marşını oluşturmak için milli değerlere yönelik yarışmalar da düzenlenebilmektedir. Bilindiği üzere İstiklal Marşımız böyle bir yarışma sonucunda Mehmet Akif Ersoy῾un eseri seçilmiştir.
Sanat Yarışmaları
Sanatın bütün dallarında yapılan yarışmalar da başlıca iki amaca yönelik olarak düzenlenmektedir. Birincisi, kültürel ve sosyal bir aktivite olarak toplumun kültür seviyesini etkileyen yarışmalardır. Burada amaç bir kültür hizmeti ortaya koymaktır. Bazen de sanat yarışmaları fonksiyonel ve ticari olabilmektedir. Bir firmanın kullanımı için logo tasarım yarışması düzenlemesi, şehirde önemli bir yapının en iyi projesini elde etmek amacıyla belediyelerin proje yarışmaları, filmde kullanılmak üzere en iyi müziği elde etmek için düzenlenen yarışmalar, yeni üretilen bir nesneye isim koyma, hep bu türden yarışmalardır. Bütün bu sanat yarışmaları, yarışmayı düzenleyen taraf ile katılımcı kitle arasındaki özel şartlara göre gerçekleştirilir. Öncelikle düzenleyici taraf, gerek kişi gerek kuruluş olsun bir ῾Yarışma Şartnamesi῾ düzenlemek durumundadır. Bu şartname kendisini ve katılımcıları bağlayıcı nitelikte olduğundan, düzenlenmesinde gerekli hassasiyet gösterilmelidir. Şartname ilanından sonra geri dönüşü olmayan bir yola girilmiş olacaktır. Burada katılımcıları yeterince aydınlatacak ve bütün sorularına cevap olacak tarzda, hiçbir belirsizlik kalmadan şartnamenin hazırlanması oldukça önem taşımaktadır. Teknik ve hukuki sorumluluklar açık seçik belirtilmelidir. Sanat yarışmalarında genellikle birkaç temel öge ön sırada önem arz etmektedir. Bunlardan biri yarışmayı düzenleyen tarafın, bu yarışmadan beklentisinin belirtilmesidir. Daha sonra da katılımcı kitleyi ilgilendiren hususlar ortaya çıkmaktadır. Yarışmanın kimleri kapsayacağı, süresi, ödüllerin durumu, jüri üyeleri gibi konular yarışmacıyı doğrudan ilgilendirmektedir. Katılımcıyı ilgilendiren başka bir konu ise yarışmaya katılanların gizliliği konusudur. Bazı sanat konularındaki yarışmalarda gizlilik olamamaktadır. Müzik, spor, kişisel aktivite ve gösteri sanatları gibi yarışmacının bizzat katılımıyla gerçekleşmek esasına göre yapılmaktadır. Bu tür yarışmalarda katılımcının gizli tutulması söz konusu değildir. Ancak plastik sanatlar, müzik, edebiyat, gibi, katılımcıların ancak eserlerinin yarışmaya gönderilmesi durumunda ise katılımcılar gizli tutulabilirler. Bu yarışmaya katılım oranını artırıcı bir faktördür. Yarışma sonucu, ödül alamadıkları taktirde imajlarının zedelenmemesini isteyen katılımcılar için bu gizlilik oldukça önem taşımaktadır. Bazı özel durumlarda, yarışmayı düzenleyen taraf, bu konuda farklı bir karar alıp, katılımcıların isimlerini herhangi bir sebeple açık tutabilir. Yarışma jürisinin de ilan edilmesi, yarışmacı katılımını artıracaktır. Bir başka açıklanması gereken konu ise yarışma ödüllerinin ilan edilmesidir. Hiçbir yarışmacı, gerek maddi gerekse manevi hiçbir ödülü olmayan yarışmaya katılmak istemeyecektir. Yukarıda zikredilen önemli hususların yarışma düzenleyici tarafından farklı bir şekilde ele alınıp ilan edilmesi de söz konusudur. Bu durumda, katılımcı yarışmaya katılıp katılmamakta serbesttir. Tüm sanat yarışmalarında şu önemli hususu özellikle belirtmeliyiz. Yarışmayı düzenleyen taraf, yarışma şartnamesini hazırlayıp yayınladıktan sonra, yarışmacılar bu şartnameyi kabul etmiş sayılırlar. Şartname ilanından ve yarışma tamamlandıktan sonra yarışmacıların bu konudaki itirazları söz konusu olamaz ve yasal bir dayanağı yoktur.
Tarafların Yasal Sorumlulukları
Genellikle sanat yarışmalarında, sonuçlar açıklandıktan sonra, kamuoyunda ve katılımcılar arasında bazı eleştiriler ve itirazlar olmaktadır. Bu itirazların büyük çoğunluğu, ödül alan eserlerin üzerinde yoğunlaşmakta ve ödül dağılımında haksızlık yapıldığı noktasında toplanmaktadır. Ödül alamayan katılımcılar, haklarının yenildiğini, ödül alanlar ise sıralamanın haksız olduğu noktasında itirazlarını dile getirmektedirler. Dünyanın her tarafında sanat yarışmalarında buna benzer itirazlar olmaktadır. Ancak unutulmamalıdır ki, yarışmacılar şartnameyi okuduklarında her kuralı kabul etmiş ve öylece yarışmaya katılmışlardır. Kaldı ki sanat, göreceli bir konudur ve kişiden kişiye değişir. Bir yarışmadaki ödüllerin dağılımı, bir başka jüri tarafından tamamen farklı değerlendirilebilir. Bu durum oldukça doğal karşılanmalıdır. Burada teorik olarak, jüri üyelerinin tarafsız ve objektif bir değerlendirme yaptıklarının kabul edilmesi gereklidir. Yarışmaya katılanların kimlikleri gerek gizli gerekse açık olsun, jüri üyelerinin tarafsız ve hakkaniyet esaslarına göre değerlendirme yaptıkları, kabul edilmek zorundadır. Sonucu kesin kıstaslara bağlı olmayan bu tür sanat yarışmalarında, jüri vicdanıyla baş başadır. Bazen yarışmayı düzenleyen taraf, bu tür duygusal yaklaşımları önlemek amacıyla şartnamede, yarışmaya, jüri üyelerinin birinci dereceden yakınlarının katılamayacağı prensibini koymaktadır.
Yarışmacıların yasal olarak hak iddia edebilecekleri itirazları; sonuçlarda yapılan maddi hatalar, şartname maddelerinin uygulanmaması gibi fiziksel konuları kapsamaktadır.
Yarışmaların sağlıklı ve düzgün yapılabilmesi için, öncelikle yarışmayı düzenleyen tarafın şartnameyi çok iyi hazırlaması gerekmektedir. Şüpheli ve belirsiz hiçbir noktanın kalmaması bütün ayrıntılara açıklık getirilmesi gerekmektedir. Bu özellikle yarışma düzenleyici tarafın, amaçladığı hedefini gerçekleştirmesi açısından önemli olduğu gibi, sonradan ortaya çıkabilecek itirazları da önleyecektir.
Yrd. Doç. Dr. Savaş Çevik
Sonraki içerik
Bu sitede yer alan eserlerin tüm hakları sahiplerine aittir. Sahiplerinden
izinsiz kopyalanamaz,
saklıdır.